Mari Elin Wiliam
Lecturer in Modern History/ Darlithydd Hanes Modern
e.wiliam@bangor.ac.uk
Deillia’r pendroni yma o ffynonellau gweledol a thrafodaethau
ar y modiwl is-raddedig Nationalism in the UK 1916-1997. Diolch o galon i grŵp
2019/2020 am eu brwdfrydedd a’u hysbrydoliaeth / These ponderings stem from
visual sources on the Troubles in Northern Ireland and associated discussions
in the undergraduate module Nationalism in the UK 1916-1997. Heartfelt thanks
to the 2019/2020 group for their enthusiasm and inspired observations in class.
Bron yn awtomatig felly, lluniwyd yr hanes fel un ‘dynion’, ac yn sicr yn un ‘gwrywaidd’ ei naws. Er fod gan ferched bresenoldeb mewn hanesion o’r Troubles, gan amlaf gosodwyd hwy ar y cyrion, mewn rôl famol/gofalgar neu fel dioddefwyr: straeon sy’n rhy gyffredin i gynhyrfu llawer o sylwebwyr, neu’n fawr mwy nac addurn i’r brif ffrwd wrywaidd.
Yn ei hymchwil ar ‘Brotest Fudr’ y cyfnod 1978-1981 mae’r hanesydd Rachel Oppenheimer yn feirniadol o’r duedd i ynysu ysgolheictod ar ferched yn y Troubles i flwch ‘hanes merched’, gan fod hynny’n cyfrannu at eu hesgeuluso o naratifau canolog. Roedd y gwrthsafiad ‘Budr’ – a nodweddwyd gan garcharorion yn lledaenu baw ac wrin ar hyd waliau eu celloedd - yn gydran o Ryfel Carchar Gweriniaethwyr Gwyddelig wrth iddynt hawlio nad oeddent yn droseddwyr cyffredin, a gan hynny’n haeddiannol o statws fel carcharorion gwleidyddol. Er mai protest y dynion yng ngharchar y Maze sydd yn cael ei phortreadu fel yr un arwyddocaol (wrth iddynt feithrin gwalltiau a barfau hir a’u hymdebygai i Grist), roedd merched yng ngharchar Armagh hefyd yn gwrthdystio, ond mewn modd mwy trawiadol byth wrth i’w celloedd hwy gael eu patrymu gan ysgarthion, gwaed mislif, tamponau a phadiau hylendid. Yn 1980 smyglwyd ffotograff o Mairéad Farrell allan o’i chell yn Armagh: ffotograff eiconig gan ei fod herio gwerthoedd cymdeithasol ceidwadol a phatriarchaidd (Catholig a Phrotestannaidd), yn ogystal â bod yn symbol o Weriniaetholdeb. Yn hytrach na delwedd o ferch oddefgar, fregus oedd yn ddibynnol ar ddynion i’w hamddiffyn, ymddangosai Farrell yn feiddgar a chadarn mewn protest wleidyddol oedd yn ategu’r un yn y Maze, ond hefyd yn mynd gam ymhellach – ac yn rhy bell i rai Gweriniaethwyr – gan danseilio’r tabŵ ar y mislif. Trwy edrych ar y ‘Brotest Fudr’ yn Armagh a’r Maze yn gyfochrog datgelir nid yn unig haenau amrywiol o Weriniaetholdeb, ond hefyd gymhlethdodau rhywedd yn gymysg â’r Troubles.
Adlewyrchir
hyn hefyd trwy gymryd cipolwg ar Bernadette Devlin, ymgyrchydd hawliau sifil a
etholwyd fel Aelod Seneddol (AS) Unity/Annibynnol dros Ganolbarth Ulster
yn 1969. Yn 21 oed hi oedd y ferch
ieuengaf ar y pryd i ddod yn AS, a rhwng ei hoed, ei rhyw a’i hagwedd
gwrth-sefydliadol roedd yn tramgwyddo mewn amryfal ffyrdd ar arferion
‘gwrywaidd’ gwleidyddiaeth seneddol a pharafilwrol yr oes. Amlygwyd hynny yn sgîl Bloody Sunday
yn 1972, pan laddwyd 14 o drigolion gan y Fyddin Brydeinig yn ystod gorymdaith
hawliau sifil yn Derry. Roedd Devlin ar
yr orymdaith hon, a’r diwrnod canlynol roedd yn y Tŷ Cyffredin i wneud safiad
ar ran y dioddefwyr a’u teuluoedd.
Cythryddwyd hi i’r fath raddau gan oerni a diffyg edifeirwch yr
Ysgrifennydd Cartref Ceidwadol, Reginald Maudling, nes iddi roi slap iddo yn y
siambr. Mewn cyfweliad yn fuan iawn
wedyn gyda thyrfa o ohebwyr cyhuddwyd hi o fod yn ‘emotional’ ac ‘unladylike’,
gyda geirfa fisogynistaidd o’r fath yn cael ei ddefnyddio i’w difrïo
a’i chyfleu fel ‘hogan bach ddrwg’.
Roedd yn eironig fod llawer o’r wasg yn dewis canolbwyntio ar ‘drais’
Devlin - gan ei fod yn herio normau rhywedd - yn hytrach na’r trais milwrol
marwol oedd wedi ennyn ei hatgasedd yn y lle cyntaf. Mewn modd clinigol, gwrthododd Devlin
wahoddiad un o’r gohebwyr i ymddiheuro i Maudling, gan nodi’n gadarn ‘I’m just
sorry I didn’t get him by the throat’, a labelodd y digwyddiad fel ‘simple
proletarian protest.’ Er fod cynhyrchwyr
ffilm wedi cael eu denu at fywyd Devlin, hyd-yn-hyn cyfyngedig yw’r sylw
academaidd iddi. Mae’n ffigwr coeth i’w
hastudio, nid yn unig o bersbectif rhywedd, ond hefyd fel un a roddai bwyslais
cytbwys ar sosialaeth ynghyd â Gweriniaetholdeb Wyddelig (bu’n flaenllaw wrth
sefydlu plaid fyrhoedlog yr Independent Socialist Party ddiwedd y
1970au), ac a ddewisodd, mewn cyferbyniad â Sinn Féin, eistedd yn y Tŷ Cyffredin,
gan ei gosod ar lwybr mwy cyfansoddiadol (er gwaethaf natur ei rhethreg!) yn
braf cyn i Adams a McGuinness ddechrau gwyro oddi wrth genedlaetholdeb
grym-ffisegol yn ystod y 1980au.
Yng
Ngogledd Iwerddon mae murluniau’n ffyrdd o gofnodi a siapio’r cof cymdeithasol,
a dengys y ffaith fod Devlin wedi cael ei murlunio yn y Bogside yn Derry ei
dylanwad ar y gymuned honno. Ond, fel y
gwelir gyferbyn, nid Devlin yw’r unig ferch i gael ei darlunio: mae hi’n
cyd-sefyll gyda ddynes anhysbys yn dal caead bin, mewn cyfeiriad at yr arferiad
mewn cymunedau Catholig i ferched guro’r caeadau yn swnllyd i rybuddio (dynion
fel arfer) fod y Fyddin Brydeinig ar patrol.
Gymaint oedd arwyddocâd y ddefod yma nes iddi hefyd gael lle canolog ar
furlun Mná na hÉireann (Merched Iwerddon) a ddadorchuddiwyd yn 2014,
hefyd yn y Bogside. Yn hwn nid oes lle i
Devlin, ond yn ei brysurdeb mae’n cyfleu ystod o brofiadau hanesyddol merched
wnaeth herio gafael Prydain ar Iwerddon: o Brotestaniaid a Ffeniaid yn y 18fed
a’r 19eg ganrif, i Constance Markievicz, yr unig ddynes i gael ei dedfrydu i
farwolaeth yn dilyn Gwrthryfel y Pasg yn 1916 (cymudwyd hyn, ac yn 1918 hi oedd
y ferch gyntaf i gael ei hethol i’r Tŷ Cyffredin). Mae’n portreadu merched mewn rôl parafilwrol,
ar ffurf y Cumann na mBan, yn ogystal ag unigolion fel Ethel Lynch,
gwirfoddolwr i’r IRA a laddwyd mewn ffrwydriad yn 1974. Dangosir merched ar brotest y flanced gyda’r
slogan ‘Do you care?’. Gallai hyn
fod yn gwestiwn i’r awdurdodau, ond hefyd i’r gymuned Weriniaethol ehangach yn
wyneb eu ffafriaeth hanesyddol i naratif y dynion oedd dan glo. Clodforir merched yn ogystal am eu rôl mwy
‘traddodiadol’ fel dioddefwyr a galarwyr, mewn murlun sy’n trwytho’r tirlun gyda’u
cyfraniadau ‘benywaidd’ a ‘gwrywaidd’, gan yn gydamserol ddatgymalu rhywfaint
o’r fytholeg rywedd ymhlyg yn yr ymrafael.
Bellach, yn arbennig yn dilyn Cytundeb Dydd Gwener y Groglith yn 1998, mae cymdeithas Gogledd Iwerddon yn un llai milwriaethus. Byddai’n rhwydd dadlau fod y pwyslais cynyddol ar gymodi a gwleidydda cyfansoddiadol wedi creu atmosffer mwy croesawus i ferched. Ond, er fod y rhod wedi troi mewn nifer o ffyrdd, fel mae’r cipdrem yma wedi dangos, roedd merched yn perfformio rhychwant o swyddogaethau yn yr ymrafael ers y cychwyn. Nid ategolyn bach ffrili a neis, gyda diwedd ‘hapus’ i’w stori, yw eu hanes. Yn hytrach mae’r prism rhywedd yn un cwbl ganolog i arddangos cymhlethdodau a heterogenedd y Troubles a’r paradeim diwylliannol Gwyddelig yn ystod yr 20fed ganrif.
No comments:
Post a Comment